Ғарб томонидан янги хавфли қурол ишлаб чиқарилиши тўғрисида биринчи хабарлар Совет раҳбариятига энг қийин пайтда - 1941 йил сентябр ойининг охирида, Гитлер қўшинлари Москва томон ҳаракатланаётганларида келди.
Бу маълумот Москвага Кембриж бешлиги аъзоси Джон Кернкроссдан келди.
Шотландиялик дўкондорнинг ўғли Джон ўзининг ажойиб ақли ва меҳнаткашлиги туфайли нуфузли Кембриджга ўқишга кирди.
1933-1934 ўқув йилини Парижнинг Сорбоннасида ўтказди ва коммунист талабалар билан дўстлашди. 1934 йил октябр ойида Кернкросс Кембриж Тринити колледжига аспирантурага ўқишга кирди, у ерда унинг француз адабиёти бўйича илмий раҳбари Кембриж бешлиги аъзоси бўлган Энтони Блант бўлди ва 1937 йилда уни гуруҳга қўшди. Жоннинг диссертацияси Мольер ижодига бағишланган эди - у совет разведкасидан ҳудди шундай тахаллусни олди.
Кернкросс Форин-офисга, Буюк Британия Ташқи ишлар вазирлигига ишга кирди, кейин Молия вазирлиги ва таъминот вазирлигига ва 1940 йилнинг ёзида таниқли сиёсатчи лорд Хэнкининг шахсий котиби бўлди. Моррис Хэнки император мудофаа қўмитаси котиби ва вазирлар маҳкамаси котиби лавозимидан бош вазир Уинстон Черчилл бош вазирлиги пайтида бош ғазначига қадар ишлаган. Унинг қўли орқали мудофаа ва хавфсизликка оид ҳужжатлар, махсус хизматларнинг мунтазам ҳисоботлари, иқтисодиётнинг ҳолати ва ривожланиш истиқболлари тўғрисидаги маҳфий ҳисоботлар, шунингдек, ҳарбий-саноат комплекси илмий-тадқиқот институтларининг маълумотлари ўтарди. Икки меҳнаткаш топишишиб ишлашди.
Шу пайтнинг ўзида, 1940 йил охирида Москвада НКВД илмий-техник разведкасининг бошлиғи Леонид Квасников (кейинчалик Россия Қаҳрамони, вафотидан кейин) бир қатор хорижий резиденцияларга ушбу мамлакатларда атом қуролларини яратиш бўйича олиб борилаётган ишлар тўғрисида маълумот тўплаш тўғрисида кўрсатма юборди. Биринчи бўлиб Лондондаги резидентура жавоб йўллади.
1941 йил сентябрь ойининг 20-чи кунларида Жон Кейнкросс Бош вазир Черчиллга топширилиши керак бўлган америкаликлар билан ҳамкорликда ядро қуролини яратиш режалари тўғрисида ҳисоботнинг тўлиқ матнини қўлга киритди. Унда айтилишича, бунга олдиндан тахмин қилинганидек, ўнлаб йиллар эмас, балки атиги икки йил вақт керак бўлади. 1940 йилнинг қишидан бошлаб инглиз ва америкалик олимлар биргаликда лойиҳа устида иш олиб боришгани, ютуқлар ва камчиликларни баҳам кўришгани муваффақиятли натижага эришиш йўлини қисқартирилишини тезлаштирилиши мумкин бўлди.
Британияда лойиҳа "Тьюб Эллойз" (Tube Alloys Project, "Труба қотишмалари") деб номланди, АҚШда эса аввал 1939 йилдан 1942 йилгача "Уран қўмитаси" ва, шунингдек, "S-1 қўмитаси" ва 1942 йил 13-августдан - "Манхэттен лойиҳаси" (Manhattan Project) деб аталди. Кернкросс томонидан олинган ҳисоботда тахминий атом бомба тузилиши ва Европадаги ҳарбий вазият туфайли қиммат тадқиқот ва эҳтимолий ишлаб чиқариш марказини АҚШга кўчириш ҳақида хабар берилган.
Тез орада Англия-Америка ҳамкорлиги суперқўрол учун бошланғич материални аниқлади: бойитилган уран. Ва 1942 йилда Джон Кернкросс ишланмаларга Канада ҳам қўшилганлиги хабарини берди.
Кернкросснинг маълумотлари АҚШдаги разведка манбалари томонидан ҳам тасдиқланган. Фашистлар томонидан босиб олинган давлатлардан олинган бошида тушунарсиз сигналлар ҳам буни тасдиқлади, ҳусусан Норвегияда уран қазиб олиш бўйича махфий ҳаракатлар аллақачон бошланган.
Урушнинг бошида жуда узоқ келажак масаласи сифатида кўрилган атом бомбаси аниқ ва бевосита хавф сифатида пайдо бўлди. Гарчи ўша пайтда фронт Учинчи рейх анъанавий шафқатсиз қуролларнинг зарбалари остида жиринглаётган бўлса-да, атом лойиҳасини амалга ошириш учун дастлабки қадамлар қўйилди.
1943 йилда Леонид Квасниковнинг ўзи Нью-Йоркга илмий ва техник разведка бўйича резидент ўринбосари сифатида юборилди - бу лавозимда у Американинг ядро лойиҳаси тўғрисида маълумот тўплашни бошқарган.
Улуғ Ватан уруши ғалаба билан тугаши биланоқ Совет давлатининг барча саъй-ҳаракатлари зудлик билан атом қуролларини яратишни тезлаштиришга қаратилди. Ва бу ерда совет олимларига бебаҳо ёрдам "бешлик"нинг яна бир аъзоси - Доналд Маклиннинг хабарлари билан таъминланди.
1945 йил ёзида Маклин Буюк Британиянинг Вашингтондаги элчихонасининг биринчи котиби ва Қўшма Сиёсат қўмитаси деб аталувчи маҳкама котибиятининг директори (Британия томонидан) лавозимини эгаллади. Айнан мана шу "Қўмита" орқали атом бомбасини яратишда иштирок этган Америка ва Британия ташкилотларининг фаолиятини мувофиқлаштириш амалга оширилди. Барча сиёсий ҳужжатлар Доналд Маклин қўлидан ўтган.
Аммо Буюк Британия ва АҚШ сингари анъанавий иттифоқчилар орасида ҳамбу соҳадаги ҳамкорлик, юмшоқроқ қилиб айтганда, муваффақиятсиз якунланди. Вашингтон, кимга бўлса ҳам, шу жумладан Британияга ҳам, атом бўйича маълумотни тақдим этишни таъқиқловчи "Мақмагон қонуни" деб аталувчи қонунни қабул қилиб, 1946 йилнинг ёзида британиялик шерикни лойиҳадан шунчаки чиқариб юборди. Бу каби қарор Британияда кўпчилик томонидан миллатга ҳақорат сифатида қабул қилинди.
Джон Кернкросс ва Доналд Маклин ўз лавозимларида сиёсий маълумотларни тўпладилар. Бошқа "бизникилар" илмий ва техник маълумотларни тўплаш билан шуғулланишган. Москва учун энг муҳим манбалардан бири Гитлер ҳокимият тепасига келганидан кейин Британияга қочган немис олими Клаус Фукс эди - 1944 йил августдан бери у Лос-Аламосдаги Манхэттен лойиҳасида инглизлар гуруҳида назарий физика бўлимида ишлаган. 1950 йилда Фукснинг Совет Иттифоқи учун фаолияти фош этилди, у 14 йилга қамалди. Тўққиз йиллик қамоқдан сўнг, у Берлинга яшаш учун қўйиб юборилди ва у ерда Фукс юқори мукофотларга сазовор бўлди: ГДРдаги энг юқори Карл Маркс ордени ва Совет Халқлари Дўстлиги ордени.
"Манхеттэн лойиҳаси"да Клаус Фукс билан ишлаган австриялик физик Виктор Вайскопф немис олими мотивациясини қуйидагича тушунтирди: "У ич-ичидан коммунист бўлган. У атом бомбаси фақат нафақат Ғарб дунёсига тегишли бўлиши керак деб ҳисоблаган. <…> Мувозанат бўлиши шарт".
Ва, шубҳасиз, Америкадаги совет агентларининг энг таниқли жуфтлиги – эр-ҳотин Юлиус ва Этель Розенберг. Маълумот тўплаш учун Юлиус камида 18 кишидан иборат тармоқни яратди, уларнинг аксарияти АҚШ ҳарбий-саноат комплексидаги компанияларнинг муҳандислари. Фукс ҳибсга олингандан сўнг, Америка тергови Розенбергларгача етиб борди. Уларга ўлим ҳукми ўқилди. 1953 йилда президент лавозимини эгаллаган Дуайт Эйзенхауер, физик Альберт Эйнштейндан тортиб ёзувчи Томас Манн ва Папа Пий XII гача бўлган энг машҳур одамларни бирлаштирган кучли халқаро кампанияга қарамай, ушбу ҳукмни қўллаб-қувватлади.
Совет разведкаси ва совет ядрочи-олимларининг академик Игорь Курчатов бошчилигидаги қаҳрамона меҳнатлари натижасида, Совет атом бомбасининг биринчи синови 1949 йил 29 августда Семипалатинск полигонида бўлиб ўтди.
Шу тариқа СССР АҚШнинг ядровий қуролга бўлган монополиясини бузди. Ядро паритети нафақат мамлакатимизни, балки бутун дунёни қутқариб қолди.
Бугунги кунгача қутқаришни давом эттирмоқда.
Олдинги мақолаларда "Кембриж бешлиги" аъзолари кимлиги, Учинчи рейхнинг Совет Иттифоқига ҳужумига тайёргарлик кўриш ва кейинчалик Гитлер қўшинларини йўқ қилишда қандай ёрдам берганлиги ҳақида сўз юритилган. Кейинги мақолаларда Совуқ уруш давридаги амалиётлар ва чет элда СССР билан ишлаганларнинг мотивацияси ҳақида ўқинг. Муаллиф Ким Филби ҳотираси Фонди асосчиларидан бири, истеъфодаги полковник Михаил Богданов ва разведка тарихчиси Сергей Саенкога миннатдорчилик билдиради. Ушбу туркум "Ким Филби ва Кембриж бешлиги: қаҳрамон-разведкачиларнинг тарихий хотирасини сақлаш" (www.cambridge5.ru) таълим лойиҳасининг бир қисмидир. Лойиҳанинг мақсади кенг жамоатчиликка ўз ҳаётларини фашизмга қарши курашга, адолатли тинчлик ўрнатиш учун бағишлаган таниқли Британиялик совет разведкачиларининг жанговар фаолияти тўғрисида маълумот беришдир.
