Иқтисодиётни "яшиллаштириш" Ўзбекистонга нима беради — Жаҳон банки тадқиқоти
19:14 13.12.2023 (янгиланди: 09:34 14.12.2023)
© Sputnik / Алексей Павлишак
Oбуна бўлиш
Эксклюзив
Жаҳон банки иқлим ўзгаришига мослашиш ва Ўзбекистон томонидан углерод нейтраллигига эришиш учун бир қатор чора-тадбирларни таклиф қилди. Таҳлилчиларнинг фикрича, бу иқтисодий ўзгаришлар ва ўсишга олиб келиши керак.
ТОШКЕНТ, 13 дек — Sputnik. Индира Ризаметова. Шу йилнинг ноябрь ойида Жаҳон банки* Ўзбекистонга бағишланган “Иқлим ва ривожланиш бўйича мамлакат ҳисоботи”ни эълон қилди, унда республикани иқлим ўзгаришига мослаштириш ва иқтисодиётни декарбонизация қилиш (карбонат ангидрид чиқиндиларини камайтириш) бўйича қатор кўп муддатли чора-тадбирлар таклиф этилади.
Sputnik Ўзбекистон мухбири мутахассисларга чиқиндиларни камайтириш мамлакат иқтисодиётининг барқарор бўлишига қай даражада имкон беради? Ҳисоботдаги барча тавсиялар Ўзбекистоннинг демографик, ижтимоий, маданий ва руҳий хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда қўлланиладими, деган саволлар билан юзланди.
Ўзбекистоннинг "яшил" иқтисодиёт сари қадамлари
Ҳисобот экспертлари “яшил” иқтисодиётни амалга ошириш бўйича бир қатор шошилинч чора-тадбирларни таклиф қилар экан, эътиборни узоқ муддатли истиқболда мамлакат иқтисодий ўсишини таъминлашга қаратади.
Айтиш жоизки, бугунги кунда мамлакатда “яшил” иқтисодиётга ўтиш ва углерод нейтраллигига эришиш энг муҳим вазифалардан бири ҳисобланади. Буни Ўзбекистон президенти Шавкат Мирзиёев декабрь ойи бошида БМТнинг иқлим ўзгариши бўйича конференциясида (COP28) сўзлаган нутқида алоҳида таъкидлади.
Президент иқлим ўзгаришининг салбий оқибатлари, айниқса, Орол фожиаси туфайли кескин кучайишини таъкидлади. Сув ресурсларидан норационал фойдаланиш натижасида Орол денгизи сув ҳажмининг 90 фоизини йўқотди ва бу Марказий Осиёдаги иқлим ўзгаришига таъсир кўрсатди.
Масалан, минтақадаги барча салбий оқибатлар глобал кўрсаткичлардан 2 баробар тезроқ содир бўлади. Чанг бўронларининг мунтазамлиги кўпайди, ерларнинг деградацияси кучайди ва сув ресурсларининг тақчиллиги сезиларли даражада ошди.
Буларнинг барчаси иқтисодий ва экологик оқибатларга олиб келади. Шавкат Мирзиёевнинг таъкидлашича, ҳудудда ҳаво ҳароратининг ошиши жаҳондаги ўртача кўрсаткичдан икки баравар кўп. Йилига ўта иссиқ кунлар сони икки баравар кўпайди, музликларнинг учдан бир қисми эриб кетди.
“Тупроқ деградацияси жараёнлари 30 миллиондан ортиқ одамнинг ҳаётига салбий таъсир кўрсатмоқда. Кучли чанг ва қум бўронлари одатий ҳолга айланиб бормоқда. Ичимлик суви етишмаслиги, ҳавонинг ифлосланиши, биологик хилма-хилликнинг қисқариши, қишлоқ хўжалиги ҳосилдорлигининг кескин камайиши каби муаммолар тобора оғирлашиб бормоқда”, — деди Ўзбекистон президенти.
Мамлакат ҳисоботидаги экспертларнинг фикрича, агар иқлим ўзгаришига мослашиш чоралари кўрилмаса, 2050 йилга бориб миллий иқтисодиёт ҳажми иқлим ўзгариши таъсирисиз бўлганидан 10 фоизга кичик бўлади. Бу бандлик ва уй хўжаликлари даромадининг сезиларли даражада қисқаришига олиб келади.
Мажбуриятлар, чора-тадбирлар ва харажатлар
Жаҳон банкининг иқлим ўзгаришига мослашиш ва Ўзбекистон иқтисодиётини карбонсизлантириш бўйича ҳисоботида кўрсатилган чора-тадбирлар мамлакатни ривожлантириш мақсадларига эришиш, жумладан, халқ фаровонлигини ошириш имкониятларини ҳам акс эттиради, деб таъкидлади Sputnik мухбири билан суҳбатлашган экспертлар.
“Албатта, Жаҳон банки гуруҳининг мамлакат ҳисоботи жуда муҳим ва долзарб ҳужжатдир. У иқлим ўзгаришига мослашиш ва 2060 йилгача углерод нейтраллигига эришиш бўйича ҳукуматнинг келгусидаги иқтисодий ривожланиш режалари билан боғлиқлигини ўрганади. Мутахассислар устувор чораларни таклиф қилишади. Шу билан бирга, иқтисодий ўсиш ва мамлакат фаровонлигини оширишга қўшаётган ҳиссани ҳам баҳолаш муҳим”, — дейди Ўзбекистон Фанлар академияси Давлат ва ҳуқуқ институти катта илмий ходими Равшан Назаров.
Айни пайтда, экспертларнинг фикрига кўра, иқтисодиётни карбонсизлантириш ва иқлим ўзгаришига мослашиш бўйича чора-тадбирларни амалга ошириш учун катта сармоялар зарур.
Жаҳон банкига кўра, Ўзбекистонга иқлим ўзгаришининг меҳнат унумдорлигига, йўллар ва кўприклар, чорвачилик ва ирригация соҳасига таъсирини юмшатиш учун қарийб 60 миллиард доллар керак бўлади.
Бундан ташқари, ҳисобот муаллифларининг ҳисоб-китобларига кўра, 2060 йилга бориб Ўзбекистон эскирган энергетика инфратузилмасини алмаштириш ва энергетика секторини карбонсизлантириш бўйича чора-тадбирларни амалга ошириш учун қарийб 340 миллиард доллар сармоя киритиши керак бўлади.
Sputnik мухбири билан суҳбатда бўлган экспертларнинг таъкидлашича, мамлакат иқтисодиётини декарбонизация қилиш анча қиммат лойиҳадир.
“Япония, Германия ва Ғарб давлатлари учун бу мақбул, чунки у ерда электр энергияси нархи анча юқори. Мамлакатимизда харажатларнинг бир қисми давлат субсидиялари ҳисобидан қопланади. Бундан муаммосиз узоқлашиш керак. Масалан, атом энергияси туфайли, айтмоқчи, бу жуда хавфсиз. Тўғри, атом электр станциялари ёмон, деб, атом энергетикасини ривожлантиришга қарши чиқаётган, лекин айни пайтда атом электр станцияларининг ўзи ҳам бор, деган айрим давлатларнинг позицияси аниқ эмас. Масалан, технологик жиҳатдан анча ривожланган ва энг илғор давлатлардан бири бўлган Япония", – деб тушунтирди Г.В. Плеханов номидаги Россия иқтисодиёт университети Тошкент филиали “Рақамли иқтисодиёт ва молия” кафедраси катта ўқитувчиси Темур Шайданов.
Россия Давлат нефт ва газ университетининг Тошкент шаҳридаги Губкин филиали нефт ва газ иқтисодиёти кафедраси доценти Шуҳрат Бобохўжаевнинг сўзларига кўра, Жаҳон банки томонидан тайёрланган ҳисобот юқори профессионал даражада бўлишига қарамай, унда бир қанча камчиликлар бор.
“Ушбу ҳисоботда Ўзбекистонда қайта тикланадиган энергия манбаларини жорий этиш бўйича амалга оширилган амалдаги қадамлар, шунингдек, мамлакатда Россия Федерацияси билан ҳамкорликда кутилаётган атом электр станциялари қурилиши ҳисобга олинмаган. Бу лойиҳа республикани электр энергияси билан таъминлашни сезиларли даражада яхшилайди ва ҳисоботда таклиф қилинган ривожланиш моделларини сезиларли даражада ўзгартириш керак”, — деди Бобохўжаев.
Эслатиб ўтамиз, Ўзбекистонда биринчи атом электр станциясини ишга тушириш 2033 йилга мўлжалланган.
“2060 йилгача углерод нейтраллигига эришиш жуда дадил, аммо холисона эришиш мумкин бўлган мақсад бўлиб, Ўзбекистонга энергия хавфсизлиги ва иқтисодий ўсишни таъминлаш имконини беради. Иқлим ўзгаришига мослашиш чоралари Ўзбекистонга маълум ижтимоий-иқтисодий фойда келтириши мумкин. Иқтисодиётнинг тегишли тармоқларини мослаштиришга йўналтирилган инвестициялар бўйича дивидендлар харажатлардан уч баравар кўп. Шунингдек, бозор имтиёзлари ва молия бозорининг ривожланиши хусусий сектор ҳажмини кенгайтириш ва давлат бюджети юкини камайтиришга ёрдам беради”, — деди Равшан Назаров.
Афзалликлар истиқбол ва ривожланиш омили сифатида
Шу йилдан бошлаб Ўзбекистонда илк бор аҳоли хонадонларида ўрнатилган қуёш батареялари ёрдамида ишлаб чиқарилган электр энергиясини давлат хариди амалиёти йўлга қўйилди. Қуёш панеллари ва қуёш сув иситиш мосламаларига эга бўлган аҳоли ҳам бир қатор афзалликларга эга.
Масалан, 2023 йил 1 апрелдан умумий қуввати 100 кВт гача бўлган қайта тикланадиган энергия манбалари учун ускуналар ўрнатган жисмоний ва юридик шахслар айрим солиқларни тўлашдан озод этилди. Бу Ўзбекистон президентининг тегишли қарорида кўзда тутилган.
Жорий йилда Ўзбекистонда ҳам қайта тикланувчи энергия манбаларидан фойдаланган ҳолда электр энергияси ишлаб чиқаришни тасдиқловчи “яшил энергия” сертификатлари тизимини босқичма-босқич жорий этиш бошланди.
1 июлдан “Ўзбекгидроэнерго” тизимидаги гидроелектр станцияларида, 1 октябрдан эса қуёш, шамол ва гидроелектр станцияларида, шунингдек, бошқа қайта тикланувчи энергия манбаларида ишлаб чиқариладиган электр энергиясига сертификатлар жорий этилди.
Ҳар бир яшил энергия сертификати қайта тикланадиган энергия манбаларидан фойдаланган ҳолда 1000 кВт/соат электр энергияси ишлаб чиқаришни тасдиқлайди.
Шуҳрат Бобохўжаевнинг таъкидлашича, 2026 йилгача энергия нархлари ислоҳотининг якунланиши энергия субсидияларининг тўхтатилишига олиб келади.
“Ижтимоий жиҳатни инобатга олган ҳолда, мен бу таклифни қисқа муддатда (2026 йил) амалга ошириш қийин, аммо ўрта муддатли истиқболда (2030 йил) амалга оширилиши мумкин, деб ҳисоблайман”, — дея ўз фикри билан ўртоқлашди мутахассис.
Темур Шайданов, ўз навбатида, Жаҳон банкининг қишлоқ ва сув хўжалиги бошқарувини ўзгартириш бўйича таклиф ва тавсияларига қўшилди.
"Илгари бизда мелиорация ва суғориш тизими аъло даражада эди. Ғилдиракни қайта ихтиро қилишнинг ҳожати йўқ. Агар илгари лотоклар бетондан қилинган бўлса, энди, масалан, улар полимер материаллардан тайёрланиши мумкин - фақат ҳамма нарсани замонавий технологияларга мослаштириш керак. Илмий технологиялар ва 30-40 йил келажак учун прогнозлар эса олимларимиз томонидан илгари ишлаб чиқилган”, — деди эксперт.
Халқаро энергетика агентлиги ва БМТнинг Европа иқтисодий комиссияси ҳисоб-китобларига кўра, Ўзбекистонда 2,091 миллиард кВт/соат (йиллик истеъмолдан 30 баравар юқори) электр энергияси ишлаб чиқариш учун қайта тикланадиган энергиянинг умумий салоҳияти мавжуд.
Кейинги йилларда эса мавжуд салоҳиятни ривожлантиришда бу соҳага катта эътибор қаратилмоқда.
Эслатиб ўтамиз, тизимли ишлар натижасида 2026 йилга бориб Ўзбекистонда умумий қуввати 8 минг МВт дан ортиқ қуёш ва шамол электр станциялари, 868 МВт қувватга эга гидроелектр станциялари ишлай бошлайди. Шундай қилиб, “яшил энергетика”ни ривожлантириш мамлакат ёқилғи-энергетика комплексининг бутун тузилмаси бўйлаб ҳар томонлама амалга оширилмоқда.
*Жаҳон банки штаб-квартираси Вашингтонда жойлашган халқаро молия ташкилоти бўлиб, фойда олиш мақсадида ҳукуматларга кредитлар, фоизсиз кредитлар ва грантлар беради. Унинг фаолияти, шунингдек, ривожланаётган мамлакатлар учун зарур бўлган таҳлилий ва маслаҳат хизматларини тақдим этишга қаратилган.
